Een heel hartelijk welkom kreeg Zoa Moeniralam niet, toen zij als zesjarig meisje naar Nederland kwam. “Zoa is poep,” stond er op het schoolplein in krijt getekend. Ze wist niet wat haar klasgenootje had geschreven, want ze kon zelf nog niet lezen. Wat ze wel wist, is dat er anders naar haar werd gekeken. In dit interview praat ik met mijn nicht Zoa over racisme en wat voor impact het heeft op haar mentale welzijn. Zo hoop ik licht te werpen op de relatie tussen racisme en mentale gezondheid.
Voordat we ingaan op het interview, duik ik eerst in op het begrip racisme. Racisme gaat over het idee dat de ene etnische groep superieur is aan de andere. In dit interview kijk ik naar een subtiele vorm van racisme: institutioneel racisme. Dit is racisme dat onbewust in de structuren van onze samenleving zit gebakken. Op basis van geschreven, maar vooral ongeschreven regels, tradities, gedrag en omgangsvormen worden mensen van kleur systematisch uitgesloten.
Het etnisch profileren van de Belastingdienst, de aanvoering van de VVD om mensen in zogenaamde probleemwijken hogere boetes te geven, het minder snel aannemen van mensen met een niet-Westerse naam op de arbeidsmarkt en het geven van lagere schooladviezen aan kinderen met een migratie-achtergrond: institutioneel racisme is duidelijk aanwezig in Nederland. Het valt niet meer te ontkennen dat in onze samenleving mechanismen zitten die systematisch mensen achterstellen.
Mijn nicht Zoa kreeg hier op zesjarige leeftijd bij aankomst al mee te maken. Ik ga hierover met haar in gesprek – hoe pijnlijk het ook is – opdat dat deze pijn wordt erkend.
[stag_image style=”no-filter” src=”https://www.commen.nl/wp-content/uploads/2020/06/IMG_6371-bw.jpg” alignment=”center” url=””]
Foto door Sacha Verheij
Geïnstitutionaliseerd racisme
Hoe vaak maak jij racisme mee?
Elke dag. Racisme is geïnstitutionaliseerd, hierdoor maak ik dagelijks systematische ongelijkheid op basis van kleur mee. De meeste mensen zijn racistisch geïndoctrineerd, want het is systematisch. Hoe witter je bent, hoe meer recht van spreken je hebt. Hoe zwarter je bent, hoe meer afro haar, hoe platter je neus, hoe meer afkeer richting jou wordt geprojecteerd.
Kun je een concreet voorbeeld van alledaags racisme geven?
Met mijn werk hadden we een introductie-etentje. Uit mijn Rotterdamse team was ik de enige vrouw van kleur, dus ik zat aan tafel met alleen maar witte mensen. Een collega zei tijdens het etentje: “Zoa gaat bij het volgende uitje roti voor ons koken.” Dit wordt gezegd op basis van mijn kleur. Je voelt je ongemakkelijk en witte mensen kijken je schaapachtig aan.
Hoe reageer je hier dan op?
Ik ben met stomheid geslagen. Het triggert een gevoel van onveiligheid: ik word als ‘de ander’ gezien. Ik hoor er duidelijk niet bij. Het is een vreemd gevoel. Het duurt echt een half jaar voordat ik het helemaal heb verteerd en voordat ik deze collega confronteer. Het aparte was ook dat ik als dokter haar moet begeleiden. In principe hebben we dus een hiërarchische relatie. Maar door haar gedrag kreeg ik het gevoel alsof ik onder haar sta op basis van mijn kleur.
Het triggert een gevoel van onveiligheid: ik word als ‘de ander’ gezien.
Wat voor reactie krijg je als je iemand op racistisch gedrag wijst?
Deze collega in kwestie reageerde aangevallen. Ze vond het heel erg om te horen en zei dat eigenlijk ík een racist ben. Het maakte haar oncomfortabel dat ik haar op haar racisme wees. Ik ken geen mens van kleur die wel een positieve reactie heeft ontvangen bij het confronteren van witte mensen met racisme. Er wordt altijd overdreven gereageerd. Schrijver Dr. Robin DiAngelo noemt dit White Fragility. Witte mensen zijn snel op hun teentjes getrapt wanneer racisme openlijk wordt besproken. Dit maakt het dubbel zwaar. Naast het feit dat witte mensen vaak racistisch gedrag ontkennen, maak jij wel de pijn van racisme mee.
[stag_image style=”no-filter” src=”https://www.commen.nl/wp-content/uploads/2020/06/IMG_6336-1.jpg” alignment=”none” url=””]
Foto door Sacha Verheij
“Ziekmakend systeem houdt racisme in stand”
Wat doet racisme met jou en hoe ga je hiermee om?
Het is schadelijk en vermoeiend. Elke keer kom je met een kwetsing thuis, elke dag moet je weer vergeven. Het vergt emotioneel enorm veel inspanning. Het is niet incidenteel, je voelt dat er naar je gekeken wordt. Je voelt dat je ‘ge-other-ed’ wordt: als ‘de ander’ wordt gezien. Het is loodzwaar om als persoon van kleur op een witte werkvloer te werken. Met onbewuste witte mensen, die zichzelf beter voelen. Jou op basis van je kleur als minder zien, over je heen walsen, denken dat jij minder recht van spreken hebt. Hoe ik hiermee omga, is door mijn eigen kleine wereld te vormen. Mijn wereld is inclusief. Ik voel me rijk, met mijn culturele erfgoed. Mijn dochter is een mix van de wereld, mijn vriend is van de Hammar Tribe uit Ethiopië. Bij ons is het warm en open. De ideale wereld creëer ik in het klein.
Elke keer kom je met een kwetsing thuis, elke dag moet je weer vergeven. Het is emotioneel loodzwaar.
Laatst zei mijn leidinggevende tegen mij dat ze er niks aan kan doen dat haar voorouders zulke erge dingen hebben gedaan. Daar kan je wel wat aan doen. Daar kan je elke dag wat aan doen. Je bent niet onschuldig. Het maakt je nog steeds schuldig dat je een systeem van ongelijkwaardigheid in stand houdt dat zij ooit hebben opgebouwd. Het is jouw verantwoordelijkheid een ziek systeem mee te helpen afbreken, dat gebouwd is op ruggen van zwarte mensen. Een systeem dat tot de dag van vandaag ten koste van zwarte mensen en mensen van kleur gaat. Witte mensen moeten elkaar daar voor verantwoordelijk houden en blijven stellen. Pas als jullie een ziekmakend systeem afgebroken hebben, dat jullie nog in stand houden, kunnen we samen een nieuwe wereld bouwen van vruchtbaarheid en inclusiviteit.
Racisme basis voor depressie
Hoe kijk jij als dokter naar de relatie tussen racisme en gezondheid?
Als ik kijk naar de gezondheidszorg, zie ik dat het met name gericht is op onderzoek gebaseerd op witte (hetero) mannen. Vervolgens is het beleid daarop geschreven. Dat is dan heilig, dat is wetenschappelijk. Jouw leven wordt langs deze meetlat gelegd, dat beleid wordt op jou geprojecteerd. Het institutionele racisme speelt ook door in de gezondheidszorg. Je ziet dat mensen van kleur structureel minder zorg krijgen.
Hoe zou een therapeut om moeten gaan met problematiek door racisme?
De witte therapeuten zou ik meegeven: do your inner work. Je hebt geen idee hoe institutioneel racisme in de kwaliteit van mensenlevens doorwerkt. Als mijn niet-witte patiënten therapie nodig hebben, dan vraag ik expliciet naar een therapeut met een biculturele achtergrond.
In mijn vorige artikel voor COMMEN. schreef ik over de zelfdoding van jouw broertje (mijn neef) Rajiv. In hoeverre had racisme te maken met hoe hij zich voelde?
Wat er aan ten grondslag ligt, bij ons thuis ook, is dat onze culturele erfgoed niet werd gevierd. Hoe witter je gedraagt, hoe beter. Colorism – discriminatie op basis van huidskleur – was de norm van de dag. Mijn broertje was de meest aangepaste persoon die ik kende. Hij praatte bekakt Nederlands, voldeed aan alle witte normen, behalve dat hij een donker kleurtje had. Er zat zo veel geïnternaliseerde zelfhaat in hem, hij was zo ontheemd. Het dansen naar de pijpen van de ander putte hem uit. Hij raakte zichzelf totaal kwijt, omdat zo’n groot deel van onze cultuur en geschiedenis werd en wordt genegeerd. Ik geloof dat institutioneel racisme de basis was van zijn depressie.
Lees het artikel hier: Gebruik liever een ander woord voor zelfmoord
Heb je een voorbeeld van hoe je broertje als man van kleur omging met de witte norm in Nederland?
Wij hebben een best wel moeilijke achternaam, namelijk Moeniralam. Mijn broertje en zus gebruikten allebei de achternaam van mijn moeder: Wekker. Dit deden ze om eerder uitgenodigd te worden voor een sollicitatie. Rajiv vertelde me dan soms dat hij op sollicitatiegesprek mocht komen en dat mensen dan over zijn kleur struikelen. Er werd áltijd iets over gezegd. Je wordt altijd maar weer gedegradeerd tot een kleur. Ik ben een heel mens, met allerlei kwaliteiten, het enige waar jij me op aanspreekt is mijn verschijning.
Mijn broertje en zus gebruikten allebei de achternaam van mijn moeder, om zo eerder uitgenodigd te worden voor een sollicitatiegesprek.
Je noemde net al je vriend van de Hammar Tribe uit Ethiopië. Hoe is het voor hem om hier in Nederland te zijn?
Mijn vriend Gele is een zwarte man, inderdaad afkomstig uit de Hammar Tribe. Interessant is dat hij niet wit geïndoctrineerd is. Ethiopië is het énige land in Afrika waar wit niet gekoloniseerd is. De Ethiopische cultuur is de meest authentieke cultuur, als we kijken naar de Afrikaanse landen. In de stammencultuur had hij alleen maar zwarte mensen om zich heen. Hij kent geen haatgevoelens richting witte mensen. Hij is trots op zijn zwarte kleur.
Nu hij in Nederland is, realiseert hij zich dat hij structureel benadeeld wordt. We hebben jaren moeten procederen, dit blijkt zinloos te zijn. Hij moet terug. Gele is uitgeprocedeerd, op basis van zijn analfabetisme en dat hij niet aan de westerse maatstaven voldoet. De wetten zijn niet voor ons gemaakt, om onze liefde te faciliteren.
[stag_image style=”no-filter” src=”https://www.commen.nl/wp-content/uploads/2020/06/IMG_6277.jpg” alignment=”center” url=””]
Foto door Sacha Verheij
“Racisme is een wit probleem”
Wat denk je dat nodig is voor verandering?
Ik vind het een lastige vraag. Racisme is een wit probleem, het is door witte mensen in de wereld gebracht. Witte mensen moeten het met elkaar oplossen. De oorsprong komt niet van mij, maar ik heb er wel elke dag mee te maken. Elke dag emotioneel werk te doen. Ik heb geen zin om het telkens uit te leggen. Mensen moet het innerlijke werk doen, naar zichzelf gaan kijken, naar hun handelen, naar hun overtuigingen, naar hun taal. Ergens vind ik het ook wel een beetje zielig, mensen die zich superieur voelen. Mensen die anderen nodig hebben om naar beneden te trappen, om zich heel even goed te voelen.
Daarbij houdt naar mijn mening institutioneel racisme witte mensen dom. Ze groeien op in de illusie dat de wereld alleen uit witte mensen bestaat, ze worden minder uitgedaagd. Zo hoeven zij veel minder te doen om hetzelfde te bereiken. Ze kunnen veel minder hebben, ze zijn minder scherp, omdat ze op basis van hun witte kleur van alles in hun schoot geworpen krijgen. Geen ervaring met ongemakken op basis van hun kleur. Terwijl ik als persoon van kleur al van jongsaf aan het ene ongemak na het andere ongemak meemaak. Ik werd per slot van rekening verwelkomd met de woorden “Zoa is poep” in Nederland. Als dat geen ongemak is…
Racisme is een wit probleem, het is door witte mensen in de wereld gebracht. Witte mensen moeten het met elkaar oplossen.
Inderdaad. Je vroeg aan mij of ik dit soort ongemakken ook heb meegemaakt, aangezien we beiden Surinaamse en Indonesische grootouders hebben. Ik zei dat ik racisme nauwelijks direct meemaak, omdat ik als wit persoon passeer. Hier was je verbaasd over, waarom?
Je bent mijn nicht, mijn bloed. Jij bent echter white-passing. Mensen benaderen jou op een andere manier. Jij hoeft er niks mee van doen te hebben, maar je kan er wel gevoelig voor zijn.
[stag_image style=”no-filter” src=”https://www.commen.nl/wp-content/uploads/2020/06/Sacha.jpg” alignment=”center” url=””] Familiefoto – van links naar rechts: Rajiv (Zoa’s broertje), Louis (Sacha’s vader), Joep (Sacha’s broer), Zoa, Pernille (Sacha’s tweelingzus) en Sacha
Ik ben er zeker gevoelig voor: ik voel het in mijn wortels en cellen. In mijn moeder zie ik de pijn. Hoe we bepaalde landen niet bezoeken, omdat het racisme daar zo wijdverspreid is. Hoe mijn oudste tante tijdens zomervakanties zich verbergt tegen de zon, omdat ze niet nog donkerder wil worden. Dat doet zeker wat met me als kind.
Juist deze gevoeligheid kan je inzetten. Jij hebt meer recht van spreken, omdat jij niet als ‘de ander’ wordt gezien. Jij wordt als ‘één van hen’ gezien. Hierdoor zullen zij eerder iets van jou aannemen. Het is schrijnend, maar het is waar.
ik passeer als een bekende
een spiegel waarin ze zichzelf zien
een recht van spreken en bestaan dat ik zomaar heb verdiend
maar reflecties kunnen misleiden
niet wetende dat ik een afgeleide ben
van wat niet terug te vinden is in de bladzijden
van onze geschiedenisboeken
maar je hoeft niet ver te zoeken
om te stuiten op het lijden
wat ze blijven vermijden
telkens als we het onderwerp aansnijden
zo blijven we praten in zijden
wij en zij, de ander is een vreemdeling
maar als je jezelf in de spiegel bekijkt
zie je dat niets is wat het lijkt
dat je jezelf blind houdt
met de gedachtewereld die in je hoofd verblijft
waarin ik passeer als niet iemand van een andere kleur
maar eigenlijk zijn we allemaal hetzelfde
is er geen wij en zij, alleen maar ons samen
elk een kloppend hart in onze lichamen
die snakken naar liefde en erkenning
graag ergens bij willen horen
naakt worden we geboren
met kwetsbaarheid en onschuld in onze ogen
laten we hopen die blik te heropenen
Geschreven door Sacha Verheij
Dat ga ik ook zeker doen. Wat zou je nog mee willen geven?
Ik zou willen zeggen dat het niet normaal is als jouw wereld helemaal wit is. Als je op televisie alleen maar witte mensen ziet, als redacties hoofdzakelijk wit zijn, als je op je werk alleen maar witte mensen hebt, als je je kind op een witte school zet. Het is echt niet normaal. Sterker nog het is sociale armoede. Je bewust worden dat over de hele bevolking van de wereld witte mensen in de minderheid zijn. De meeste mensen in de wereld zijn zwart of gekleurd. Nodig representatie in je leven uit.
Ik realiseer mij ten diepste dat het systeem witte mensen ongevoelig maakt. Witte mensen zijn verdoofd, zolang ze nog niet hun innerlijke werk hebben gedaan. Daar vanbinnen komen ze veel pijn tegen, veel geïnternaliseerde zelfhaat. Precies deze zelfhaat projecteren ze op zwarte mensen en mensen van kleur. Dat gebeurt onbewust. Dit geeft ook het belang aan om je innerlijke werk te doen.
Op het moment dat je nog denkt in ‘de ander’, dan heb je nog veel innerlijk werk te doen.
Spreek elkaar op racisme aan. Breek met witte solidariteit en met witte privilege als je merkt dat mensen van kleur benadeeld worden ten opzichte van jou. Het allerbelangrijkste: zelfreflectie. Ga naar binnen in jezelf. Hoe handel ik? Wat zou ik in mijn leven kunnen aanpassen waardoor ik op minder afstand kom van mensen van kleur. Welke overtuigingen heb ik over zwarte mensen, over een vrouw met hoofddoek? Doe er alles aan op dagelijkse basis om institutioneel racisme te ontmantelen. Meld je aan voor Project ColorWhite. Je schrikt van hoe mensen ten diepste denken over mensen van kleur. Laten we ophouden in wij-zij denken. Op het moment dat je nog denkt in ‘de ander’, dan heb je nog veel innerlijk werk te doen.
Het verband tussen discriminatie en mentale gezondheid is niet nieuw. Studies uit Amerika, Engeland en ook uit Nederland tonen aan dat ervaringen van racisme correleert met een minder goede gezondheid. De Nederlandse studie van Dr. Umar Ikram toont aan dat etnische minderheden veel discriminatie ervaren en daardoor meer last hebben of zullen krijgen van psychische klachten. Racisme heeft dus zeker impact op je mentale gezondheid. Des te meer reden om onszelf in de spiegel aan te kijken, onze medemenselijkheid te benadrukken en ons in te zetten tegen racisme.
De dikke dame zingt is een baanbrekende roman over de rol van kleur en klasse in de geestelijke gezondheidszorg. Bestel het hieronder en steun daarmee COMMEN. in het doorbreken van taboes.
Fotografie door Sacha Verheij.
Volg COMMEN. op Facebook, Twitter en Instagram voor meer verhalen over mentale gezondheid, of ontvang al onze artikelen via WhatsApp.